تفسیرقرآن:سوره بقره؛آیه275
«٢٧٥»اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ
کسانى که ربا مى‌خورند،(در قیامت از قبرها)بر نمى‌خیزند مگر همانند برخاستن کسى که براثر تماس شیطان،آشفته و دیوانه شده است.(نمى‌تواند تعادل خود را حفظ کند،گاهى زمین مى‌خورد و گاهى بر مى‌خیزد.)این(آسیب) بدان سبب است که گفتند: دادوستد نیز مانند ربا است.در حالى که خداوند خریدوفروش را حلال و ربا را حرام کرده است.پس هرکس موعظه‌اى از پروردگارش به او رسید و(از رباخوارى)خوددارى کرد،آنچه در گذشته(از طریق ربا بدست آورده)مال اوست،و کار او به خدا واگذار مى‌شود.امّا کسانى که(دوباره به رباخوارى)بازگردند،آنان اهل آتش خواهند بود و در آن جاودانه مى‌مانند.
نکته‌ها:
«ربا»،در لغت به معناى زیادى و افزایش است.و در شریعت اسلام به معناى زیاده گرفتن در وام یا بیع است.مورد ربا،یا پول است یا جنس.گاهى پول را قرض مى‌دهد و بیش از آنچه داده بازپس مى‌گیرد،که این رباى در وام است و گاهى جنسى را مى‌دهد و مقدار بیشترى از همان جنس را تحویل مى‌گیرد،که این نیز در مواردى ربا مى‌شود.مانند فروش با وزن یا پیمانه.
رباخوار،به کسى تشبیه شده که شیطان او را خبط کرده است.«خَبط»به معناى افتادن و برخاستن و عدم تعادل به هنگام حرکت است.
رباخوار در قیامت همچون دیوانگان محشور مى‌شود،چرا که در دنیا روش او باعث بهم خوردن تعادل جامعه گردیده است. ثروت‌پرستى،چشم عقلش را کور کرده و با عمل خود چنان اختلافات طبقاتى و کینه را بر مى‌انگیزد که فقر و کینه سبب انفجار شده و اصل مالکیّت را نیز متزلزل مى‌کند.براى این افراد،گویا ربا اصل و خریدوفروش فرع است،فلذا مى‌گویند:بیع و معامله هم مثل رباست و تفاوتى ندارند.
انتقاد از رباخوارى،ربا گرفتن و ربا دادن،از ابتداى اسلام مطرح بوده است.در سوره روم که در مکّه نازل شده است،مى‌فرماید: «وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللّهِ» ١یعنى آنچه به قصد ربا مى‌دهید تا براى شما در اموال مردم بیفزاید،بدانید که نزد خداوند افزون نمى‌شود.سپس در سوره‌ى آل عمران با فرمان «لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا» ٢از آن نهى گردیده و بیشترین انتقاد از رباخوارى در همین آیات آمده است.ضمناً آیه «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ» ٣،یادآور مى‌شود که در مذهب یهود نیز«ربا»حرام بوده،همچنان که این حرمت در تورات ٤ذکر شده است.
آیات مربوط به ربا،بدنبال آیات انفاق آمد،تا دو جهت خیر و شر را که توسط مال و ثروت پدید مى‌آید مطرح کند.انفاق یعنى دادن بلاعوض و ربا یعنى گرفتن بلاعوض.هر آثار خوبى که انفاق دارد،مقابلش آثار سوئى است که ربا در جامعه پدید مى‌آورد. به‌همین‌جهت قرآن مى‌فرماید: «یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ» خداوند ثروت بدست آمده از ربا را نابود،ولى صدقات را افزایش مى‌دهد.
تهدیدهایى که در قرآن براى اخذ ربا و پذیرش حاکمیّت طاغوت آمده،براى قتل،ظلم، شرب خمر،قمار و زنا نیامده است. ١حرمت ربا نزد تمام فرق اسلامى،قطعى و از گناهان کبیره است.وقتى به امام صادق علیه السلام خبر دادند که فلانى رباخوار است،فرمود:اگر قدرت مى‌داشتم گردنش را مى‌زدم. ٢همچنان که حضرت على علیه السلام وقتى با رباخوارى مواجه شد، از او خواست توبه کند،وقتى توبه کرد او را رها نمود و به دنبال آن فرمود:رباخوار را باید از عمل خود توبه دهند،همچنان که از شرک توبه مى‌دهند.از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:خبیث‌ترین درآمدها،رباخوارى است. ٣و رسول خدا صلى الله علیه و آله فرموده‌اند:هرگاه خداوند اراده‌ى هلاک قریه‌اى را داشته باشد،رباخوارى در آن قریه ظاهر مى‌شود. ٤و خداوند،فرد رباخوار،وکیل،شاهد و کاتب ربا را لعنت نموده است. ٥در حدیث مى‌خوانیم:رباخواران، در قیامت همچون دیوانگان محشور مى‌شوند. ٦
امام صادق علیه السلام علّت تکرار آیات ربا را آماده‌سازى ثروتمندان براى کار خیر و صدقات مى‌داند و مى‌فرماید:چون از یکسو«ربا»حرام است و از طرف دیگر کنز و انباشتن ثروت به صورت راکد نیز است،پس چاره‌اى براى ثروتمندان جز انفاق و یا کارهاى تولیدى مفید باقى نمى‌ماند. ٧همچنان که درباره‌ى علّت تحریم ربا گفته‌اند:رباخوارى مانع جریان پول در مسیر تولید و کارهاى عام‌المنفعه است و به جاى تلاش و فکر و بازو،فقط از سود پول بهره‌گیرى مى‌شود،لذا ربا تحریم شده است.از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند:«لو کان الربا حلالا لترک الناس التجارات»اگر ربا حلال بود،مردم کسب و کار رارها مى‌کردند. ١و از امام رضا علیه السلام نیز روایت شده است که فرمودند:اگر ربا شیوع پیدا کند راه قرض دادن بسته مى‌شود. ٢ضمناً چون احتمال در دام ربا افتادن در امور اقتصادى زیاد است،در حدیث مى‌خوانیم:«من اتّجر بغیر فقه فقد ارتطم فى الربا» ٣هرکس بدون دانش و آگاهى از مسائل فقهى تجارت وارد تجارت شود،گرفتار ربا مى‌شود.
آثار ربا:
گرفتن پول اضافى،بدون انجام کارى مفید و یا مشارکت در تولید،نوعى ظلم و اجحاف است که موجب پیدایش دشمنى و قساوت مى‌شود.
ربادهنده به جهت بدهى‌هاى تصاعدى،گاهى ورشکست و مجبور به قبول انواع ذلّت‌ها و اسارت‌ها مى‌شود. ٤
ربا،تعادل جامعه را بهم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستکبر و مستضعف مى‌شود. ٥
با توجّه به این آثار تخریبى،نه تنها در شریعت اسلام،بلکه در تمام ادیان آسمانى ربا تحریم شده است.
امّا برخى به بهانه‌هایى مى‌خواهند ربا را توجیه کنند و به دنبال راه فرار هستند.کلاه شرعى ساختن،همانند حیله یهود براى گرفتن ماهى در روز شنبه که در آیات قبل ماجراى آن بیان شد،نوعى بازى بیش نیست و قرآن از این گونه بازى‌ها انتقاد کرده است.
ربا،آثار تخریبى خود را دارد هرچند که جوامع انسانى آن را در سیستم اقتصادى خود پذیرفته باشند.علّت پیشرفت جوامع غربى،توجّه به علم و صنعت است،نه اینکه رباخوارى موجب ترقّى آنها شده باشد.
پیام‌ها:
١-رباخواران،از تعادل روحى و روانى برخوردار نیستند و جامعه را نیز از تعادل اقتصادى خارج مى‌سازند. «کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ»
٢-تشبیه بیع حلال به رباى حرام،نشانه‌ى عدم تعادل فکرى آنان است. «یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ... بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا»
٣-توجیه گناه،راه را براى انجام گناه باز مى‌کند. «إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا»
٤-تا قبل از ابلاغ تکیف،مسئولیّتى نیست. «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ»
٥-احکام الهى،در جهت پند و تربیت مردم است. «جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ»
٦-قانون امروز،شامل گذشته افراد نمى‌شود. «فَلَهُ ما سَلَفَ»
٧-از گناه ناآگاهان اغماض مى‌شود،ولى از آگاهانِ مغرض و مُصرّ هرگز. «وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ»
