اعتقادات(۱۹ ):آیاهدایت وضلالت به دست خدااست؟
1- اقسام هدایت و ضلالت : مسافرى آدرسى را در دست دارد، به شما مى رسد وسؤال مى ،کند شما براى نشان دادن مقصد اودو راه در پیش دارید: نخست این که همراه اوبروید ونیکوکارى را به مرحله کمال و تمام برسانید و تا مقصد او را همراهى کنید سپس خداحافظى کرده برگردید. دوم این که بااشاره ،دست ودادن نشانه هاى مختلف به را اوسوى مقصدش رهنمون شوید. مسلماً در هر دو صورت شما او را«هدایت »به مقصود کرده ،اید ولى میان این دو فرق ،است دومى تنها «ارائه طریق» است، و اولى«ایصال به مطلوب» یعنى رساندن به مقصد. در قرآن مجید و در اخبار اسلامى هدایت به هر دو معنى آمده است.
از سوى دیگر گاه هدایت تنها جنبه«تشریعى »دارد یعنى از طریق قوانین و دستورات صورت مى گیرد و گاه جنبه «تکوینى» دارد یعنى ازطریق دستگاه هاى ،آفرینش همانند هدایتِ نطفه به سوى یک انسان کامل )و این هر دو معنى نیز در قرآن و اخبار آمده، با روشن شدن اقسام هدایت (و طبعاً نقطه مقابل آنها، للت به اصل مطلب باز مى گردیم. در آیات بسیارى مى خوانیم که هدایت و للت کار خداست; بدون شک «ارائه طریق» ازسوى خدا صورت مى ،گیرد چرا که او پیامبران را فرستاده و کتب آسمانى نازل کرده تا راه را به انسان ها نشان دهند. امّا«رسانیدن به مقصد » به صورت اجبارى مسلماً با اصل آزادى اراده و اختیار سازگار نیست، ولى چون تمام نیروها را که براى رسیدن به مقصد لازم است خدا در اختیار ما مى گذارد واوست که توفیقش راشامل حال ما در این راه مى گرداند این معنى ازهدایت نیز به صورتى که گفته شد ازسوى خدا است یعنى به صورت تهیه اسباب و مقدّمات و گذاردن آنها در اختیار بشر. * * * 2- یک سؤال مهم اکنون سؤال مهم این جاست که دربسیارى از آیات قرآن مى خوانیم :«خدا هر کس را بخواهد هدایت مى کند وهر کس رابخواهد گمراه مى سازد» مانند: (فیضل هلل من یشاء و یهدى من یشاء و هو العزیز الحکیم);(1) « خداوند هر کس را بخواهد هدایت و هر کس را بخواهد گمراه مى ،سازد و او شکست ناپذیر وحکیم است». بعضى بدون در نظر گرفتن آیات دیگر قرآن، و تفسیرى که آیات نسبت به یکدیگر دارند، فوراً با مشاهده چنین آیه اى زبان بهاعتراض مى گشایند ومى گویند چگونه خداوند هر کس را بخواهد هدایت مى کند و هر کسى رابخواهد گمراه مى سازد؟ پس د مار این وسط چه گناهى داریم؟! نکته مهم این است که همیشه آیات قرآن را باید در ارتباط با یکدیگر در نظر گرفت تا به مفهوم حقیقى آن آشنا شویم، و ما در این جا چند نمونه از آیات دیگر هدایت و ضلالت را براى شما بازگو مى کنیم تادر کنار آیه بالا بچینید وخودتان نتیجه گیرى لزم را به عمل آورید: در آی ه27، سوره ابراهیم مى خوانیم: (و یضل هلل الظالمین); «خداوند ستمگران را گمراه مى سازد».
در آیه34، سوره غافر مى خوانیم: (کذلک یضل هلل من هو مسرف مرتاب); « اینچنین خداوند هر اسراف کار وسوسه گر راگمراه مى سازد». و در آیه64، سوره عنکبوت مى خوانیم: ( و الذینجاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا); « کسانى که در راه ما جهاد کنند آنها را به راه هاى روشن خویش رهبرى وهدایت مى کنیم». چنان که لحظه مى کنیم مشیّت واراده خدا بى حساب نیست، نه بى حساب توفیق هدایت به کسى مى دهد نه وبى حساب توفیقش از راکسى سلب مى کند. آنها که در راه او جهاد کنند، به جنگ مشکلات بروند، با هواى نفس به مبارزه برخیزند، و در برابر دشمنان بیرونى مقاومت و سرسختى نشان دهند، خداوند وعده هدایت آنها را داده است و این عین عدالت است. و امّا آنها که«ظلم و ستم »بنیاد کنند، و در طریق اسراف و شک و تردید و ایجاد وسوسه در دل ،ها گام بگذارند، خدا توفیق هدایت را از آنها سلب مى ،کند قلبشان بر اثر این اعمال، تاریک و ظلمانى مى ،گردد و توفیق رسیدن به سرمنزل سعادت نصیبشان نخواهد شد. و این است معنى گمراه ساختن پروردگار که نتیجه اعمال ما را در اختیار ما مى گذارد واین نیز عین عدالت است( .دقّت کنید) * * * 3- علم ازلى علت عصیان کردن! آخرین مطلبى که در بحث جبر و اختیار طرح آن را لازم مى بینیم بهانه اى است که بعضى از جبرى ها به عنوان علم ازلى خداوند مطرح کرده اند. آنها مى گویند :آیا خدا مى دانسته است که فلان شخص در فلان ساعت مرتکب قتل نفس یا نوشیدن شراب مى شود؟ اگر بگویید نمى ،دانسته علم خدا راانکار کرده ،اید و اگر بگویید مى دانسته باید ًحتما آن راانجام ،دهد وگرنه علم خداوند لف از آب درمى آید. پس براى حفظ علم خداوند هم که باشد گنهکاران مجبورند گناهانشان را انجام دهند، و مطیعان نیز باید اطاعتشان را!
امّا آنها که این بهانه را براى پرده پوشى بر خطاها وگناهان خود جور کرده اند در حقیقت از یک نکته غافلند که ما مى گوییم خدا ازازل مى دانسته به مامیل و اراده و اختیار خود اطاعت یا گناه مى ،کنیم یعنى اختیار واراده مانیز در علم خدا بوده است. پس ما اگر مجبور شویم علم خدا جهل مى شود( .دقّت کنید) اجازه دهید این مطلب را با یکى دو سؤال کام ال مجسم کنیم: فرض کنید استادى یا معلّمى مى داند لن شاگرد تنبل در آخر سال رفوزه مى ،شود و این آگاهى او صد در صد قطعى است و بر اساس تجربیات سالیان دراز عمر اوست. آیا فردا که آن شاگرد رفوزه شده مى تواند یقه استاد رابگیرد که پیش بینى واطّلاع تو مرا مجبور کرد رفوزه شوم؟! دست با لتر را مى ،گیریم فرض کنید شخص معصوم و بى خطایى باشد از ووقوع حادثه جنایت بارى در لن روز باخبر گردد وروى جهاتى مصلحت ببیند در این امر دخالت کند، آیا علم این معصوم سلب مسئولیت از مجرم مى ،کند را او ودر کار خود مجبور مى گرداند؟! باز فرض کنید دستگاه هاى نوظهورى اختراع شود که بتواند حوادث آینده را چند ساعت قبل از وقوع آن دقیقاً پیش بینى کند و بگوید لن شخص با میل و اختیار خود لن کار را در لن ساعت انجام خواهد داد آیا اینها سبب اجبار کسى مى شود؟! لصه این که علم خداوند هرگز کسى رابر کارى مجبور نمى کند. * * * 1. سوره ابراهیم، آیه4 . فکر کنید و پاسخ دهید 1- هدایت چند گونه است؟ شرح دهید. 2- نمونه اى ازآیات قرآن که هدایت وض للت به راخدا نسبت مى دهد بازگو کنید.
3- تفسیر هدایت و للت الهى چیست؟ 4- منظور از علم ازلى خداوند چیست؟ 5- آیا این علم ازلى سلب اختیار و مسئولیت از ما مى کند؟ مثالى براى این مسئله ذکر کنید.
