اعتقادات(۱۳ ):فلسفه آفات وشرور
از قدیم ترین ایام تاامروز گروهى ازناآگاهان بر عدالت خدا خرده گرفته ،اند و مسائلى را مطرح نموده اند که بهاعتقاد آنها باعدالت خدا سازگار ،نیست و حتّى گاه آنها را نه تنها دلیل بر نفى عدالت که دلیلى بر انکار وجود خدا پنداشته اند! از جمله، وجود حوادث ناگوار مانند طوفان ها وزلزله ها ومصائب دیگر که همگانى است.
و همچنین تفاوت هایى که در میان انسان ها دیده مى شود. و نیز شرور وآفت هایى که دامن انسان یانباتات وموجودات دیگر رامى گیرد. این بحث گاهى در ضمن بحث هاى مربوط بهخداشناسى در برابر مادّیّین مطرح مى شود وگاه در بحث عدل پروردگار ما وآن رادر این بحث طرح مى کنیم. و براى این ک ه بدانیم تا چه اندازه در تحلیل دقیق، این پندارها نادرست است، باید بحث مشروحى در این زمینه داشته باشیم و امور زیر را دقیقاً بررسى کنیم. 1- قضاوت نسبى و معلومات محدود معمو ال همه ما در قضاوت هاى خود وتشخیص مصداق ها روى رابطه اى که اشیاء با ما دارند تکیه مى کنیم . مث ل مى گوییم لن چیز دور یانزدیک است یعنى نسبت به ما. .یا لن کس قوى یا ضعیف است، یعنى با مقایسه به وضع روحى یا جسمى ما، او داراى چنین حالتى است در مسائل مربوط به خیر و شر و آفت و ال نیز داورى مردم غالباً همین گونه است. مث ال اگر بارانى در سطح منطقه ببارد، ما کار نداریم که تأثیر ای ن باران در مجموع چگونه بوده است، ما تنها به محیط زندگى و خانه و مزرعه خودمان، و یا حداکثر شهرمان نگاه مى ،کنیم اگر اثر مثبتى داشته مى گوییم نعمت الهى بود، اگر منفى بوده نام«ب ل »بر آن مى گذاریم. هنگامى که ساختمان فرسوده را براى نوسازى ویران مى کنند ب ما وعنوان یک راهگذر تنها از گَرد و غبار آن سهمى داریم مى گوییم چه حادثه شرى ،است هر چند در آینده در آنجا بیمارستانى ساخته شود که افراد دیگرى از آن استفاده کنند، و هر چند در مثال باران، در مجموع منطقه اثرات مثبتى پیدا شده باشد. در قضاوت سطحى و عادى نیش مار را آفت و شر مى ،شمریم بى خبر ازاین که همین نیش و زهر یک وسیله مؤثّر دفاعى براى این حیوان است، و غافل از این که گاهى از همین زهر، داروهاى حیات بخش مى سازند که جان هزاران انسان رانجات مى دهد. بنابراین اگر ما بخواهیم گرفتار اشتباه نشویم باید به معلومات محدودخود نگاه نکنیم، و در قضاوت ها تنها روى روابط اشیا باخودمان ننگریم بلکه تمام جوانب را در نظر بگیریم و قضاوت همه جانبه کنیم.
اصو ال حوادث جهان مانند حلقه هاى زنجیر بههم پیوسته است :طوفانى که امروز در شهر ما مىوزد و باران سیل آسائى که فرو مى ریزد یک حلقه ازاین سلسله طو لنى است که با حوادث نقاط دیگر کام ال به هم مربوط است، و همچنین با حوادثى که در«گذشته » روى داده یا در«آینده »روى مى دهد ارتباط دارد. نتیجه این که انگشت روى یک قسمت کوچک گذاردن و درباره آن قضاوت قطعى کردن از منطق و عقل دور است. آنچه قابل انکار است آفرینش«شر مطلق » است امّا اگر چیزى از جهاتى خیر و از یک جهت شر است و خیر آن غلبه دارد بى مانع ،است یک عمل جرّاحى ازجهاتى ناراحت کننده از وجهات بیشترى مفید است بنابراین خیر نسبى است. باز براى توضیح بیشتر به مثال زلزله دقّت مى کنیم :درست است که در یک نقطه ویرانى هایى بهبار مى آورد امّا ارتباط زنجیره اى آن با رامسائل دیگر در نظر بگیریم چه بسا قضاوت ما عوض شود. آیا زلزله مربوط به حرارت و بخارات درون زمین است یا مربوط به جاذبه ماه که پوسته خشک و جامد زمین را به سوى خود مى کشد وگاه مى ،شکند یا ومربوط به هر دو است؟ دانشمندان نظرات گوناگونى اظهار کرده اند. ولى هر کدام اینها باشد باید آثار دیگر آن را در نظر گرفت، یعنى باید بدانیم که حرارت درون زمین چه اثرى در ایجاد منابع نفتى که مهم ترین ماده انرژى زادر عصر ماست وهمچنین تولید زغال سنگ ومانند آن مى گذارد؟! بنابراین خیر نسبى است. و نیز جزر و مد حاصل از جاذبه ماه در دریاها چقدر براى زنده نگاه داشتن آب دریاها، و موجودات آن و گاه آبیارى سواحل خشک در آنجا که آبهاى شیرین به دریا مى ریزد تأثیر دارد، آن نیز خیر نسبى است. اینجاست که مى فهمیم قضاوت هاى نسبى ومعلومات محدود ماست که این امور را به صورت نقاط تاریک در صحنه آفرینش جلوه گر ساخته ،است وهر قدر در ارتباط و پیوند حوادث و پدیده ها بیشتر بیندیشیم به اهمیّت آن مطلب آشناتر مى شویم. قرآن مجید به ما مى گوید: (و ما اوتیتم من العلم ال قلی ل);(1) « بهره شما ازعلم و دانش اندک است». و با این علم و دانش اندک نباید در قضاوت عجله کرد.
* * * 2- حوادث ناخوشایند و هشدارها همه ما افرادى را دیده ایم که وقتى غرق نعمتى مى شوند گرفتار «غرور وخودبینى »مى گر دند، و در این حالت بسیارى از مسائل مهم انسانى و وظایف خود را به دست فراموشى مى سپارند. و نیز همه ما دیده ایم که در هنگام آرام بودن اقیانوس زندگى و راحتى و آسایش کامل چگونه یک حالت «خواب زدگى و غفلت »به انسان دست مى دهد که اگر این حالت ادامه یابد منجر ب ه بدبختى انسان مى گردد. بدون شک قسمتى از حوادث ناخوشایند زندگى براى پایان دادن به آن حالت غرور، و از بین بردن این غفلت و خواب زدگى است. حتماً شنیده اید که رانندگان باتجربه ازراه هاى صاف وهموار که خالى از هر گونه پیچ و خم و فراز و نشیب و گردنه هاست شکایت دارند، و این جادّه ها راخطرناک توصیف مى ،کنند چرا که یکنواختى این جاده ها سبب مى شود راننده در یک حال خواب زدگى فرو ،رود ودرست در اینجاست که خطر بهسراغ او مى آید. حتّى دیده شده در بعضى از کشورها در این گونه جادّه ها فراز ونشیب ها و دست اندازهاى مصنوعى ایجاد مى کنند تاجلو این گونه خطرات رابگیرند. مسیر زندگانى انساننیز عیناً به همین گونه است. اگر زندگى فراز و نشیب و دست اندازى نداشته باشد و اگر گهگاه حوادث نامطلوبى پیش ،نیاید آن حالت غفلت و بى خبرى ازخدا از وسرنوشت از ووظائفى که انسان بر عهده دارد حتمى است. هرگز نمى گوییم انسان باید بادست خود حوادث ناخوشایند بیافریند به واستقبال ناراحتى ها ،برود چرا که همیشه این امور در زندگى انسان بوده وهست، بلکه مى گوییم باید توجه داشته باشد که فلسفه قسمتى ازاین حوادث این است که جلو غرور و غفلت را که دشمن سعادت او است بگیرد، تکرار مى کنیم این فلسفه قسمتى از این حوادثناخوشایند است نه همه آنها، چرا که بخش هاى دیگرى وجود دارد که به خواست خدا بعداً از آن سخن خواهیم گفت. کتاب بزرگ آسمانى ما قرآن مجید در این زمینه چنین مى گوید: (فاخذناهم بالبأساءِ و الضراءِ لعلّهم یتضرعون);(2) «ما آنها را به حوادث سخت و دردناک و رنج ها گرفتار ساختیم به تادرگاه خدا روى آورند». * * * 1. سوره اسراء، آیه16. 2. سوره انعام، آیه45. فکر کنید و پاسخ دهید 1- چه کسانى مسئله آفات و شرور را در مباحث اعتقادى مطرح کرده اند؟ 2- نمونه هایى ازآفات وشرور رابرشمرید وآیا در زندگى خود هرگز باآنها مواجه بوده اید؟ 3- منظور از قضاوت نسبى و همه جانبه و«شر مطلق » و«خیر نسبى »چیست؟ 4- آیا طوفان ها وزلزله ها ًحتما زیانبارند؟ 5- حوادث ناخوشایند زندگى چه اثر مثبت روانى ممکن است در انسان داشته باشد؟
