اعتقادات( ۱۱ ): عدل چیست؟
44 چرا از میان صفات خداوند، عدل را مستق لًّ جزءِ اصول دین شمرده اند؟ فرق میان«عدالت » و«مساوات» 1- چرا از میان همه صفات، عدل برگزیده شده؟ در این بحث قبل از هر چیز باید این نکته روشن شود که چرا عدالت که یکى از صفات خدا است از سوى علماى بزرگ به عنوان یک اصل از اصول پنجگانه دین شناخته شده است؟ در پاسخ این سؤال مهم باید به چند امر توجّه کرد:
1- عدالت از میان صفات خدا چنان اهمیّتى دارد که بسیارى از صفات دیگر به آن بازگشت مى کند زیرا «عدالت» بهمعنى وسیع کلمه قرار دادن هر چیز در جاى خویش است، در این صورت حکیم و رزّاق و رحمان و رحیم و مانند آنها همه بر آن منطبق مى گردد. 2- مسئله معاد نیز متّکى به مسئله«عدل الهى » است، رسالت پیامبران، مسئولیّت امامان، نیز با مسئله عدالت خدا ارتباط دارد. 3- در آغاز اس لم اخت الفى در مسئله عدالت پروردگار در گرفت: گروهى از مسلمانان اهل سنّت که«اشاعره »نامیده مى شدند بهّکل ى منکر عدالت خداوند شدند و گفتند در مورد خدا عدالت و ظلم مفهوم ندارد، تمام عالم هستى ملک اوست و به او تعلّق دارد، و هر کار کند عین عدالت است، آنها حتّى معتقد به حسن و قبح عقلى نبودند، مى گفتند عقل ماخوبى وبدى به راتنهایى نمى تواند درک ،کند حتّى ِخوبى نیکى کردن و بدىِ ظلم. (و از این اشتباهات فراوان داشتند.) گروه دیگرى از اهل سنّت که«معتزله » نامیده شدند و تمام جمعیّت«شیعه» معتقد به اصل عدالت در مورد پروردگاربودند و مى گفتند اوهرگز ظلم وستم نمى کند. براى جدا شدن این دو گروه از یکدیگر، گروه دوم را«عدلیه » نامیدند که عدل را به عنوان لمت مکتب خود جزءِ اصول مى شمردند وگروه اول «غیر عدلیه»، و شیعه جزءِ عدلیه بود. ،شیعه براى مشخّص ساختن مکتب خود از سایر عدلیه«امامت »را نیز جزء اصول قرار داد. بنابراین هر کجا سخن از«عدل » و«امامت » است معرف مکتب«شیعه امامیّه »است. 4- از آنجا که فروع دین همواره پرتوى از اصول دین است، و پرتو عدالت پروردگار در جامعه بشرى فوق العاده مؤثّر ،است ومهم ترین پایه جامعه انسانى را عدالت اجتماعى تشکیل مى ،دهد انتخاب اصل عدالت بهعنوان یک اصل از اصول دین، رمزى است به احیاى عدل در جوامع بشرى و مبارزه با هر گونه ظلم و ستم. همان گونه که توحید ذات وصفات پروردگار وتوحید عبادت وپرستش اونور وحدت و یگانگى و اتّحاد در جامعه انسانى مى باشد وتوحید صفوف راتقویت مى کند.
رهبرى پیامبران و امامان نیز الهام بخش مسئله «رهبرى راستین» در جوامع انسانى است. بنابراین، اصل عدالت پروردگار که حاکم بر کل جهان هستى است رمز و اشاره اى بهلزوم عدالت در جامعه انسانى در تمام زمینه هاست. عالم بزرگآفرینش با عدالت برپاست، جامعه بشرى نیز بدون آن پابرجا نخواهد ماند. * * * 2- عدالت چیست؟ عدالت داراى دو معنى متفاوت است: 1- معنى وسیع این کلمه همان طور که گفتیم« قرار گرفتن هر چیز در جاى خویش » است و به تعبیر دیگر موزون بودن و متعادل بودن. این معنى از عدالت در تمام عالم آفرینش، در منظومه ،ها در درون ،اتم در ساختمان وجود ،انسان وهمه گیاهان وجانداران حکمفرماست. این همان است که در حدیث معروف پیامبر(صلى هلل علیه وآله) آمده که فرموده: « بالعدل قامت السماوات و لرض; به وسیله عدالت آسمان ها وزمین برپاست(1)». فى المثل اگر قواى«جاذبه » و«دافعه» کره زمین، تعادل خود را از دست دهد، و یکى از این دو بر دیگرى چیره شود یا زمین به سوىِ خورشید جذب مى شود وآتش مى گیرد ونابود مى گردد از یا و مدار خود خارج شده و در فضاى بیکران سرگردان و نابود مى شود. این معنى از عدالت همانست که شاعر در اشعار معروفش گفته است: عدل چه بود؟ وضع اندر موضعش *** ظلم چه بود؟ وضع در ناموضعش! عدل چه بود؟ آب ده اشجار را *** ظلم چه بود؟ آب دادن خار را!
بدیهى است اگر آب را به پاى بوته گل و درخت میوه بریزند در جاى خود مصرف شده، و این عین عدالت است، و اگر به پاى علف هرزه هاى بى مصرف وخار بریزند در غیر مورد مصرف شده، و این عین ظلم است. 2- معنى دیگر عدالت«مراعات حقوق افراد » است، و نقطه مقابل آن«ظلم» یعنى حق دیگرى را گرفتن و به خود اختصاص دادن، یا حق کسى را گرفتن و به دیگرى دادن، یا تبعیض قائل شدن، به این ترتیب که به بعضى حقوقشان را بدهند و به بعضى ندهند. روشن است معنى دوم«خاص » و معنى اوّل معنى«عام »است. قابل توجّه این که هر دو معنى «عدل» در مورد خداوند صادق است هر چند در این مباحث بیشتر معنى دوم منظور است. معنى عدالت خداوند این است که نه حق کسى را از بین مى ،برد نه وحق کسى را به دیگرى مى دهد . نه و در میان افراد تبعیض قائل مى ،شود به اوتمام معنى عادل است، و لئل عدالت او را در بحث آینده خواهیم دانست. «ظلم » خواه به گرفتن حق کسى باشد، یا دادن حق کسى به دیگرى، و یا اجحاف و تبعیض در مورد ذات پاک خدا راه ندارد. او هرگز نیکوکار را مجازات نمى ،کند بدکار راتشویق نمى ،نماید کسى را به گناه دیگرى مؤاخذه نمى کند وتر وخشک راهرگز باهم نمى سوزاند. حتّى اگر در یک جامعه بزرگ همه خطاکار باشند جز یک نفر، خدا حساب آن یک نفر را از دیگران جدا مى ،کند را او ودر مجازات در کنار گناهکاران قرار نمى دهد. و این که جمعیّت «اشاعره» گفته اند اگر خدا همه پیامبران به رادوزخ بفرستد، و همه بدکاران و جانیان را به بهشت، ظلم نیست، سخن گزاف و زشت و شرم آور وبى پایه اى ،است وعقل هر کس آلوده بهخرافات وتعصّب ،نباشد بهزشتى این سخن گواهى مى دهد. * * * 3- فرق میان مساوات و عدالت نکته مهم دیگرى که اشاره به آن در این بحث لزم است این است که گاهى«عدالت » با«مساوات مى شود وگمان مى رود معنى عدالت آنست که رعایت مساوات شود، در حالى که چنین نیست. در عدالت هرگز مساوات شرط نیست، بلکه استحقاق و اولویت ها باید در نظر گرفته شود. فى المثل عدالت در میان شاگردان یک لس این نیست که بههمه آنها نمره مساوى دهند و عدالت در میان دو کارگر این نیست که هر دو مزد مساوى دریافت دارند، بلکه عدالت به این است که هر شاگردى به اندازه معلومات و لیاقتش، و هر کارگرى به اندازه کار و فعّالیّتش«نمره » یا«مزد »دریافت دارد. ،در عالم طبیعت نیز عدالت، به معنى وسیع همین است اگر قلب یک بالن (نهنگ عظیم دریایى) که حدود یک تن وزن دارد! با قلب یک گنجشک که شاید یک گرم بیشتر نباشد مساوى بود عدالت نبود، و اگر ریشه یک درخت تنومند بسیار بلند با ریشه یک نهال بسیار کوچک مساوى باشد عدالت نیست و عین ظلم است. عدالت آن است که هر موجودى به میزان حق و استعداد و لیاقت خود سهمى دریافت دارد. * * * 1. کافى، ج6 ، ص255 - عوالى اللئالى، ج4 ، ص195. فکر کنید و پاسخ دهید 1- چرا از میان تمام صفات خدا، عدالت یکى از اصول دین شناخته شده است؟ 2- اشاعره چه کسانى بودند؟ و از اعتقادات آنها چه مى دانید؟ 3- اعتقاد به عدل الهى چه انعکاسى در جامعه انسانى دارد؟ 4- عدالت چند معنى دارد؟ آنها را شرح دهید.
