وهابیت :جریان شناسی رویکرد ظاهرگرایی در...( 1 )

جریان  شناسی  رویکرد  ظاهرگرا  در  فهم  قرآن  و  تصحیح  برخی  قرائات  افراطی  آنان                                                                                             چکیده   .بحث  ظاهرگرایی  یکی  از  مباحث  مهم  در  فهم  قرآن  است«ظاهرگرایی  »  و«تاویل  گرایی  »  دو  گرایش عمده  در  فهم  متون  مقدس  و  دینی،  به  ویژه  قرآن   و  روایت  هستند؛  اما  گاهی  هرکدام  از  اینها  راه  افراط  و  تفریط را  پیموده  و  خوانش  ها  و  قرائات  اغراق  آمیزی  از  متون  دینی  ارائه  می  دهند.  ظاهرگرایی  یعنی  تاکید  و  تمسک بر   ظواهر  الفاظ  و  متون  دینی  و  عدم  دخالت  عقل  در  فهم  آن  است.  رویکرد  ظاهرگرایی  در  فهم  قرآن  از صدر  اس  لم   بوجود  آمده  و  تا  به  امروز  نیز  ادامه  دارد،  طوری  که  امروزه  موضوع  افراط  گرایی  مذهبی  یکی  از چالش   های  اساسی  بین  المللی  و  منطقه  ای  جهان  معاصر  شده  است.  گسترش  تروریسم  و  فعالیت  های تروریستی  منسوب  به  القاعده  و  داعش  که  از  مهمترین  مسائل  خاورمیانه  و  کشورهای  اسلامی  قرار   دارد.  بدون تردید   گسترش  تروریسم  و  افراط  گرایی  مذهبی،  ریشه  در  ظاهرگرایی  افراطی  در  متون  دینی  دارد. رویکرد   ظاهرگرایی  هم  در  میان  عامه  و  هم  در  خاصه  وجود  داشته  و  دارد.  در  واقع  ظاهرگرایی  اندیشه  ای  است  که از   صدر  اس  لم  تا  کنون  در  فهم  و  تفسیر  قرآن  در  فرقه  ها  و  مکتب  های  مختلفی  نمود  یافته  است؛ لذا   لزم است   یک  کار  جریان  شناسی  درباره  این  رویکرد  صورت  گیرد.  امید  که  ما  را  در  فهم  و  درک  عملکرد  جریان های   تروریستی،  و  مقابله  با  آنان  در  جهان  معاصر  یاری  رساند.  لذا  در  این  تحقیق  یک  کار  جریان  شناسی  کامل و  جامعی  درباره  ظاهرگرایی  و  افراط  گرایی  در  این  حوزه،  با  استفاده  از  روش توصیفی-   کتابخانه  ای  انجام می-  .گیرد  .ناگفته  نماند  که  تا  کنون  کار  جامعی  در  این  حوزه  صورت  نگرفته  است  .کلیدواژه:  ظاهر  گرایی،  افراط  گرایی،  دین،  فهم  قرآن،  متون  دینی  1)مقدمه  ایجاد  و  گسترش  گرایش  های  مختلف  دینی  در  یک  جامعه  از  عوامل  متعددی  اثر  می  پذیرد.  بررسی زمینه   های  شکل  گیری  و  گسترش  این  گرایش  های  فکری،  بستر  مناسبتری  را  برای  درک  ماهیت  آنها  در اختیار 2)معناشناسی   ظاهرگرایی  «ظاهر  »  از«ظهر  »به  معنای  آشکا  ،ر  و  نمایان  است(فیومی1414  ،2  ،380  )  و  در  اصط  لح،  لفظی  است که  .د  للت  ظنی  راجحی  بر  معنایی  داشته  باشد  و  احتمال  غیر  آن  نیز  داده  شود(»  ،مامقانی1411  ،159  )  لمه  طباطبایی  در  این  باره  می  :فرماید«  ،ظهر  معنای  ظاهر  و  ابتدایی  آیه  و  بطن  معنای  نهفته  و  در  زیر  ظاهر است  چه  .آن  معنی  یکی  باشد  یا  بیشتر،  نزدیک  به  معنای  ظاهر  باشد  یا  دور  از  آن(»  ،طباطبایی1393  ،3 ،  04)ظاهرگرا  معمو  ال  به  افراد  و  گروه  هایی  اط  لق  می  شود  که  تمسک  شان  به  ظواهر  الفاظ  و  متون  دینی با  نوعی  تاکید  و  تعصب  همراه  است  و  در  حفظ  مفاهیم  ظاهری  الفاظ،  خواه  در  عقاید  و  خو  اه  در  فقه، پافشاری   ،کرده  و  مخالف  تاویل  و  برداشت  های  غیرظاهری  اند.(قدمی  جویباری  و  جلیلی  سنزیقی1365 ،80-   114 )   ظاهرگرایان  عقل  را  در  فهم  قرآن  دخیل  نمیدانند  و  تفسیر  قرآن  را  محدود  به  روایات  تفسیری  نموده  و در  مواردی  که  آیه  ای  روایتی  نرسیده  باشد  بر  سکوت  و  تعطیل  فهم  ایه  حکم  می  کنند  و  در  این  زمینه  چه  بسا به  احادیث  ضعیف  نیز  تمسک  میجویند  .  ،(شاکر  و  محمدی  مظفری1386 ،9-   18  )  نص  گرایی  گاهی  معادل و   مترادف ظاهرگرایی–   و  مقابل  عقلگرایی-  است.  و  آن  به  معنای  اعتماد  بر  الفاظی  است  که  صریح  وآشکار در   ،مقصود  گوینده  بوده  و  تنها  یک  احتمال  دارند.(  قدمی  جویباری  و  جلیلی  سنزیقی1365 ،80-  114)    ظاهرگرایی  اندیشه  ای  است  که  از  صدر  اس  لم  تا  کنون  در  فهم  و  تفسیر  قرآن  در  فرقه  ها  و  مکتب های  مخت  لفی  نمود  یافته  است.  این  اندیشه  نزد  این  فرقه  ها  و  مکتب  ها  چهره  های  متفاوتی  داشته  و  نزد همه   مکاتب  و  فرقه  ها  به  یک  معنی  نیست؛  مث  ال  اهل  حدیث  و  ظاهرگرایان  اهل  سنت  حجیت  عقل  و  اجماع و  اجتهاد  را  منکرند؛  اما  اخباریان  تمام  احکام  عقل  را  بی  اعتبار  نمیدانند  و  بدیهیات  ع  قلی  و  احکام  نظری  عقل را   ،که  با  شرع  ناسازگار  است  میپذیرند.  (شاکر  و  محمدی  مظفری1386 ،9-   18  )  اندیشه  ظاهرگرایی هرچند  کل  قرآن  را  در  برمی  گیرد  و  نزد  هرفرقه  ای  در  بخشی  از  آیات  نمود  یافته  است،  نزد  برخی  ظاهرگرایی در  اصول  اعتقادی  و  به  ویژه  بحث  صفات  خبری  خداوند  و  نز  د  برخی  دیگر(نظیر  ظاهریه)در  فروع  فقهی  و احکام   عملی  نمود  یافته  است؛  اما  آنگاه  که  ظاهرگرایی  درباره  آیات  متشابه،  نظیر  صفات  خبری  خداوند(که  از  ذات یا  فعل  خداوند  سخن  می  گویند  نظیر؛«جاء  ربک»  ،«الرحمن  علی  العرض  استوی»و  ...)مطرح  می ،گردد  ناهنجارتر  می  نماید  و  تا  حدقول  به  تشبیه،  تجسیم  الهی،  جبر  انسان  در  کارها  و  ...  پیش  می  رود،  به  گونه ای  که  چنین  نظرگاه  هایی  فرد  را  تا  سرحد  کفر  نیز  پیش  می)برد.(همان  پیشینه  ظاهرگرایی  افراطی  در  اس  لم  به  سالهای  نخستین  صدر  اس  لم  باز  می  ،گردد.  تفکر  ظاهرگرایی  در آغاز  پیش  از  آنکه  در  قالب  یک  م  ،کتب   لمی  ظهور  کند،  در  شکل  یک  نگرش  روشی  بروز  یافت  که  از  بستر آن   گروه  هایی  نظیر  خوارج،  مرجئه،  جبرگرایی،  خارجی  گری،  تشبیه،  تجسیم  و  ده  ها  اندیشه  دیگر  رویید  و امواج  آن  تا  سده  های  بعد  اندیشه  اس  لمی  را  تحت  تاثیر  قرار  داد.  این  جریان  فکری  در  ادامه،  به  صورت  یک  اند یشه   مستقل  درآمد  و  به  نام  های  گوناگونی  از  قبیل«اهل  حدیث»  ،«حنابله»  ،«حشویه  »  و«سلفیه  »  و اخباریگری   خوانده  شد.  اینگونه  برخورد  با  قرآن،  پیامدهای  گوناگون  اعتقادی،  سیاسی  و  شکل  گیری  فرقه  های متعددی   ،را  به  دنبال  داشت.(ر.م:  سبحانی1304 ،235-   232  )  اندیشه  ظاهرگرایی   هم  در  میان  اهل  سنت  و  هم در میان  شیعیان  وجود  داشته  اما؛  این  گرایش  در  میان  عامه  از  گستردگی  و  حضور  بیشتری  برخوردار  بوده و  است.  ذی  ال  به  صورت  اجمالی  یک  بررسی  و  جریان  شناسی  کلی  در  این  مورد  صورت  می:گیرد  3)جریان  شناسی  ظاهرگرایی  3-1)جریان  ظاهرگرایی  در  میان  اهل  سنت  3-1-1)  اهل  حدیث  به  طور  کلی  فقیهان  اهل  سنت  از  نظر  روش  و  شیوه  به  دو  دسته  کلی  تقسیم  می  شوند:  گروهی  که  مرکز آنان   عراق  بود،  در  دریافتن  حکم  شرعی   لوه  بر  قرآن  و  سنت،  از  عقل  نیز  به  گسترده  ترین  معنای  آن استفاده  میکردند.  آنها قیاس 1   را  در  فقه  معتبر  می  شمردند  وبعضا  نیز  آن  را  بر  نقل  مقدم  می  داشتند.  این  گروه به  «اصحاب  رای  »معروف  شدند  که  در  راس  آنان  ابوحنیفه(م153  ه.ق)قرار  داشت.  گروه  دیگر  که  مرکز آنان  سرزمین  حجاز  بود.  تنها  بر  ظواهر  قرآن  و  حدیث  تکیه  میکردند  و  عقل  را  بطور  مطلق  انکار  می  کردند. اینان   به«اهل  حدیث  » یا«  اصحاب  حدیث  »  مشهور  بودند  و  در  راس  آنان  مالک  بن  انس(م106  ه.ق)، محمدبن   ادریس  شافعی(م234  ه.ق)  و  احمد  بن  حنبل(م241  ه.ق)  قرار  داشتند.  آنان  شیوه  فقهی  خود  را  در  عقاید نیز  بکار  میگرفتند  و  عقاید  خود  را  تنها  از  ظواهر  قرآن  و  حدیث  اخذ  میکردند.  آنان  نه  تنها  عقل  را  بعنو  ان یک   منبع  مستقل  برای  استنباط  عقاید  قبول  نداشتند  بلکه  مخالف  هرگونه  بحث  عقلی  پیرامون  احادیث اعتقادی   ،بودند.(برنجکار1308  ،122)  مشهور  است  وقتی  یکی  از  مالک  بن  انس  درباره  آیه«  الرحمن  علی العرش  استوی(»/طه5  :)  پرسش  کرد،  او  جواب  داد«  استوای  خدا  بر  عرش  معلوم،  کیفیت  این  استواء  مجهول،  ایمان به  آن  واجب،  و  سوال  درباره  آن  بدعت  است  .»  بهرحال«اهل  حدیث  »  از  اهل  سنت  بودند  که  تفکر«ظاهرگرایانه »  را  در  طول  تاریخ  آغاز  کردند.  آنان  با  هرگونه  اندیشه  ورزی  در  حوزه  دین  مخالفت  می  ورزیدند  و  علم   لم را  انکار  می  کردند(همان)  معروفترین  چهره  این  گروه،  احمدبن  حنبل  است.  در  واقع  او  پیشگام  نص گرایی   افراطی  در  اهل  سنت  است.  در  دوران  بعد  نیز  آرای  ایشان  در  اندیشه  بزرگان  فرق  نص  گرای  اهل سنت  (  همچون؛  داوود  بن  علی اصفهانی233-   203(ق؛  پیشوای  مکتب  ظاهریه)،  ابوالحسن اشعری293-   324 ق؛  پیشوای  مکتب  اشاعره)،  ابن  حز(م  اندلسی384-  459(ق)،  ابن  تیمیه  حرانی991-  028  ق)،  ابن قیم  (جوزی961-  051(ق)،  ابن  کثیر  دمشقی031-004(ق)  و  محمدبن  عبدالوهاب1115-  1230  ق؛ پیشوای  .مکتب  سلفی)  بازتاب  یافت  احمد  بن  حنبل،  نصوص  دینی  را  یگانه  اثبات  وجود  خدا  و  صفات  او  می  شمرد  و  هر  چه  ظواهر  دینی اقتضا  میکرد،  بدون  تاویل  و  توجیه  عق  لنی  می  پذیرفت  و  بر  این  اساس  هر  گونه   لش  برای  تنزیه  ساحت  الهی از  صفات  جسمانی  را  بدعت  و  خروج  از  دین  تلقی  می   ،کرد.(شهرستانی1398  ،  ق1 ،180-   188  )  برای مثال ایشان«نظر  »  در  آیه«الی  ربها  ناظره(»  /قیامت23  )  را  به  دیدن  با  چشم  ظاهر  معنی  کرده  است.  در واقع  ،ایشان  قائل  به  جواز  رویت  خدا  است.(احمدبن  حنبل1438 ،131-   128  )با  مراجعه  به  کتاب«السنته  » که   حاوی  روایاتی  است  که  پسر  احمدبن  حنبل(عبدا  هلل  بن حنبل213-   263  ه)از  پدرش  روایت  کرده،  میتوان به  «  شدت  جمود  وی  بر  روایات  تفسیری–که  برای  خداوند،  خنده،  انگشت،  دست،  صورت،  و  ...  قائل  شده-  » پی   ،   ]برد.(عبدا  هلل  بن  احمد،  [بی  تا1  ،139  )  دیدگاه  های  احمد  بن  حنبل  بعدها  بوسیله ابوالحسن   اشعری(موسس  فرقه  اشاعره)  تعدیل  یافت.  اشعری  در  پی  یافتن  راه  میانه  ای  بود  که،  در  عین  پایبندی به  ظواهر  آیات  و  روایات،  در  ستیز  آشکار  با  عقل   قرار  نگیرد.  وی  برای  نیل  به  این  مقصود،  ناچار  از   لش های   ،عقلی  فراوان  بهره  جست.(ابن  خلدون1413  ،  1 ،408-  406)   3-1-2)ظاهریه   ظاهریه  یکی  از  مذاهب  ظاهرگرای  اس  لمی  است  که  در  قرن  سوم  ظهور  کرد.  ظاهریه  نیز  مانند  اهل  حدیث در   اصول  و  فروع  به  ظواهر  آیات  و  روایات  تمسکمی  ،کردند.(  خادمی1421   ،1424   ،43  )موسس  این مکتب   داود  بن  علی  اصفهانی  ظاهری  بود  .  مذهب  داود  در  بغداد  پا  گرفت  و  تا  چندی  در  شرق  و  غرب  جهان  اس لم   نفوذ  داشت،  ولی  بعدها  آثار  داود  از  میان  رفت.  در  قرن  پنجم  ابن  حزم  ظاهری  دوباره  این  مذهب  را  در مغرب  جهان  اس  لم  احیا  ک  رد  و  با  نگارش  کتاب  های  مفصلی  در  زمینه  اصول  و  فقه  مذهب  ظاهری،  قواعد  این مذهب   .را  نهادینه  کرد  و  نام  خود  را  قرین  نام  آن  ساخت.  ابن  حزم  به  شدت  پایبند  به  ظاهر  نصوص  قرآن  و  سنت بود   او  در  کتاب«الفصل  »خود  بارها  تصریح  میکند  که  تنها  آنچه  را  در  قرآن  و  سنت  به  خداوند  ن  ،سبت  داده شده  میتوان  به  خداوند  نسبت  داد  و  عدول  و  تعدی  از  الفاظ  قرآن  و  سنت  را  جایز  نمی  داند،  مگر  در  زمانی که   ،مانعی  از  حمل  بر  ظاهر  در  میان  باشد.(ابن  حزم1422 ،1   ،392  ،335 و343)    با  آغاز  قرن  چهارم  جریان  نصگرایی  در  اهل  سنت  وارد  مرحله  تازه  ای  شد.  ابوالحسن  اشعری،  یکی از  شخیتهای  برجسته  اهل  تسنن،  در  بصره،  دست  به  احیا  و  بازسازی  اندیشه  دینی  وکلامی  زد،(سبحانی1304 ، 235-   232  )   و  سعی  داشت  بین  دیدگاه  افراطی  ظاهرگرایی  اهل  حدیث  و  جریان  افراطی  عقلگرا،  که  در آن  زمان  وجود  داشت،  تعادل  ایجاد  کند،  که  نهایتا  نیز  منجر  به  تاسیس  .مکتب  اشعری  گردید  3-1-3)ظاهرگرایی  ابن  تیمیه   بعد  از  دو  قرن  که  دوره  رکود  جریان  نص  گرایی  در  اهل  سنت  بود،  ابن  تیمیه  حرانی  دمشقی(م028 )ق   جریان«اصحاب  حدیث  »  را  دوباره  احیا  کرد.  روش  او  در  اساس،  ادامه  روش  اصحاب  حدیث  بود،  وی  در قرون  هفتم  و  هشتم  هجری،  به  احیای  عقاید  اولیه  ابن  حنبل  پرداخت.  او  کتاب  مبسوط«درء  تعارض  العقل  و  النقل »   را  در  زمینه  تعارض  عقل  و  نقل  به  رشته  تحریر  درآورد.  و  در  آن  اندیشمندانی  همچون  فخر  رازی و   ابوحامدغزالی  را  به  سبب  آنکه  در  موارد  تعارض  عقل  و  نقل  جانب  عقل  را  مقدم  داشته،  جفاکار  به  دین قلمداد  کرد  چرا   که  به  گمان  ابن  تیمیه،  آنان  داده  های  عقلی  را  پایه  و  اساس  قرار  داده  و  معارف  وحی  را  تابع  و پیرو    ،آن  شمرده  اند  و  این  گونه  از  منزلت  و  جایگاه  دین  فروکاسته  اند(احمد  بن  تیمیه1610   ،1 ،5-   9  )  او معتقد بود  که  آرمان  اصلی  اسلام،  یعنی  توحید،  تحت  تاثیر  اخت  لط  مسلمانان   با  فرهنگ  ها،  فلسفه  ها  و  عرفان های   دیگراز  بین  رفته  و  بهترین  شیوه  احیای  این  آرمان،  احیای  تفکر  رایج  در  عصر  پیامبر  اکرم(ص)،  صحابه و   ،تابعین  است.(ادمی  و  مرادی1364 ،26-   36   ،بنقل  از  موثقی1386 ،191-   103  )لذا  برای  رسیدن  به این  هدف  همان  روش  اهل  حدیث  را  در  پیش  گرفت  .  حرمت  سفر  برای  زیارت  پیامبر  اکرم(ص)  و  ساختن هرنوع   ،سرپناه  و  سایبان  بر  قبور  متبرکه،  شرک  و  بدعت  دانستن  توسل  به  آن  حضرت  و  سوگند  به  آن  بزرگوار  و قرآن   بدعت  شمردن  مراسمات  جشن  و  شادی  در  تولد  پیامبر  اکرم(ص)  از  دیگر  دیدگاه  های  افراطی ایشان   ،است.(سبحانی1363 ،5-  0 )    ناگفته  نماند  که  ابن  تیمیه   لوه  بر  اعتقادات،  در  حوزه  عمل  نیز  دیدگاه  های  افراطی  دارد.  وی  در دورانی  می  زیست  که  بغداد-که  از  مراکز  مهم  اس  لمی بود-    به  دست  مغو  لن  سقوط  کرده  بود،  ایشان،  چون  معتقد بود   که  پس  از  پیامبر(ص)  و  خلفای  راشدین،  اس  لم  تحریف  شده؛  لذا  برای  سرنگونی  رژیم  حاکم  دست  به شورش   زده  و  اعلام  جهاد  کرد.واع  لم  کرد  که  جهاد  بر  حج،  نماز  و  روزه  برتری  دارد.  همچنین  او  مسلمانانی  را  که در   ،جهاد  شرکت  نکنند  را  کافر  خواند.(آقابابایی7327 ،753-  972)   ابن  تیمه  با  فرق  مختلف  اهل  سنت  و  شیعیان  درگیری  شدیدی  داشت.  در  جاهای  متعدد  آثار  او  می توان   ،دشمنی  او  نسبت  به  شیعیان  و  تکفیر  آنان  را  مشاهده  نمود.(ابن  تیمیه1389  ،400  ،]؛  همان،  [بی  تا3 ،  353  )  او  با  فتوا  دادن  به  قتل  شیعیان  کسروان  لبنان  و  نوشتن  کتاب«  منهاج  السنه  و  النبویه  فی  نقض  لم  الشیعه  القدریه  »  و  توهین  به  عقاید  شیعیان،  کینه  خود  را  نسبت  به  شیعیان  ابراز  کرد.  همچنین  وی  با فتاوای   خود  و  نگارش  کتابهایی  علیه  عقاید  اشاعره،  معتزله،  شافعی  ها،  حنفی  ها،  مالکی  ها،  صوفیه،  و  توهین  به سران   صوفیه  مانند  ابن  عربی  و  امام  محمد  غزالی  جامعه  اهل  سنت  آن  دوران  را  به  فتنه  و  درگیری  های شدید   مذهبی  مبت  ال  کرد.  درباره  غیر  مسلمانان  نیز  دیدگاهی  کام  ال  سختگیرانه  و  غیر  انسانی  داشت  و  معتقد  بود آنان   ،باید  در  بدترین  شرایط  زندگی  کنند.  (طبسی1363  ،0  )  این  دیدگاه  های  افراطی  ابن  تیمیه  نه  تنها مورد  توجه  و  اعتنای  اندیشه  وران  مسلمان  واقع  نشد،  بلکه  مخالفت  های  شدید  پیشوایان  م  ذاهب  گوناگون اهل    ،سنت  را  نیز  به  دنبال  داشت.(فقیهی1352    ،23-20    )حتی  وی  چندین  بار  ،  به  همین  دلیل  زندانی  شد و    ،سرانجام  نیز  در  یکی  از  زندانها  جان  سپرد.(ابن  کثیر  دمشقی1418   ،14 ،155-   159  )همچنین  بخاطر این  جسارتها  و  بی  ادبی  های  ابن  تیمیه  به  پیامبر  اکرم(ص)  و   اهل  بیت(ع)  و  بسیاری  از  فرق،  علمای  اهل سنت   ،علیه  او  سخن  ها  گفته  و  کتابهایی  در  رد  افکار  و  عقاید  باطل  او  نوشته  اند.(طبسی1363  ،0  )  اما  این دیدگاه  .های  افراطی  او  بعدها  پیش  زمینه  ظهور  گرایشهای  افراطی  و  سلفی  گردید